Ζ είναι ο τίτλος ταινίας του Κώστα Γαβρά, με πρεμιέρα την 26η Φεβρουαρίου του 1969 και με θέμα πραγματικά γεγονότα και, συγκεκριμένα, τη δολοφονία του αριστερού βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη και την αναζήτηση των ενόχων από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη, μετέπειτα πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας. Βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα που έγραψε το 1966 ο Βασίλης Βασιλικός. Πρόθεση των δημιουργών ήταν το “Ζ” του τίτλου να προφέρεται “Ζει” και όχι “ζήτα”, καθώς ήθελαν να εκφράζει ηχητικά το ρήμα που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο βουλευτής -“Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς” και “Ζει, Ζει,Ζει”…
Ιστορικό της ταινίας
Ο αδελφός του Κώστα Γαβρά είχε υπηρετήσει στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό και ήταν φίλοι. Οταν διάβασε το Ζ του Βασιλικού για την υπόθεση Λαμπράκη, το πρότεινε αμέσως στον αδελφό του. Εκείνος το είδε θετικά, αλλά δεν βιάστηκε να το υλοποιήσει. Εντούτοις όταν έγινε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών τον Απρίλη του 1967, ο Γαβράς αποφάσισε αμέσως να κάνει την ταινία. Τα γυρίσματα έγιναν στην Αλγερία και η ταινία είχε κάποιες μικροδιαφορές στην πλοκή τόσο σε σύγκριση με το βιβλίο όσο και με την πραγματικότητα. Είναι γαλλόφωνη.
Πλοκή
Η ταινία δεν αναφέρει ότι αφορά την Ελλάδα, αλλά αυτό διαφαίνεται από διάφορα ελληνικά στοιχεία. Αρχίζει με έναν εμπαθή άνδρα που εκπροσωπεί τη δεξιά κυβέρνηση να βγάζει λογίδριο για “την απόφαση των αρχών να πατάξουν τους κομμουνιστές”, και μετά δείχνει έναν ειρηνιστή επιστήμονα και βουλευτή, τον Υβ Μοντάν, να προετοιμάζει μια εκδήλωση της αντιπολίτευσης, στην οποία ο ίδιος θα μιλούσε για πυρηνικό αφοπλισμό. Η οργάνωση της εκδήλωσης αυτής σκοντάφτει σε μια σειρά από εμπόδια. Τελικά διοργανώνεται και ο ειρηνιστής βουλευτής κάνει την ομιλία του, αλλά λίγες ώρες αργότερα υποκύπτει στα χτυπήματα που δέχεται από παρακρατικούς έξω από τον χώρο της εκδήλωσης.
Στην ταινία η επίθεση γίνεται μπροστά στα μάτια της αστυνομίας, που δεν επεμβαίνει για να συλλάβει τους δράστες, και αυτοί απομακρύνονται με το αυτοκίνητό τους, αφού ο ένας από αυτούς χτυπήσει τον βουλευτή στο κεφάλι με ένα λοστό. Οι αρχές πιέζουν τους μάρτυρες να καταθέσουν ότι επρόκειτο για τροχαίο και ότι ο οδηγός του οχήματος ήταν μεθυσμένος. Διενεργείται όμως ιατροδικαστική αυτοψία και πιστοποιείται ότι ο θάνατος δεν προκλήθηκε από τροχαίο. Ο ανακριτής που εξετάζει την υπόθεση (Ζαν Λουι Τρεντινιάν) με τη βοήθεια ενός φωτορεπόρτερ (Ζακ Περέν) αποκαλύπτουν ότι ο φόνος διαπράχθηκε από δύο άνδρες και βρίσκουν στοιχεία που ενοχοποιούν και τέσσερα στελέχη της χωροφυλακής. Εντούτοις η κυβέρνηση προσπαθεί να συγκαλείψει την υπόθεση, παίρνει το φάκελο από τον ανακριτή, που έδειχνε αποφασισμένος να χαρακτηρίσει τον θάνατο του βουλευτή δολφονία, και οι αυτόπτες μάρτυρες εξαφανίζονται ή σκοτώνονται κάτω από αδιευκρινιστες και ύποπτες συνθήκες. Οι υπαίτιοι καταδικάζονται σε σχετικά ελαφρές για το έγκλημά τους ποινές. Οι αξιωματικοί της χωροφυλακής δέχονται κυρίως διοικητικές ποινές, οι στενοί συνεργάτες του Γρηγόρη Λαμπράκη απελαύνονται ή πεθαίνουν και ο φωτορεπόρτερ φυλακίζεται με την κατηγορία ότι έδωσε στη δημοσιότητα απόρρητα στοιχεία.
Προτού αρχίσουν να πέφτουν οι τίτλοι του τέλους, ο Γαβράς δείχνει μια λίστα από όσα απαγορεύει η χούντα που επιβλήθηκε στην Ελλάδα λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Λαμπράκη. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα ειρηνευτικά κινήματα, οι απεργίες, η συγκρότηση εργατικών σωματείων, τα μακριά μαλλιά στους άνδρες, η μουσική των Beatles, ο Λέων Τολστόι, ο Ιονέσκο, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, η ελευθεροτυπία, αλλά και το γράμμα “Ζήτα” που θυμίζει τον Λαμπράκη.
