Η ιστορία του Ασωπού είναι λίγο – πολύ γνωστή. Είναι το σενάριο για την ελληνική εκδοχή της ταινίας «Εριν Μπρόνκοβιτς». Ούτως η άλλως η γνωστή αμερικανίδα ακτιβίστρια έδειξε πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον και ευαισθητοποίηση για την υπόθεση απ’ ότι οι εγχώριοι αξιωματούχοι.Το επτασφράγιστο μυστικό της Βοιωτίας έγινε γνωστό πριν μερικά χρόνια χάρη στην επίμονη προσπάθεια κάποιων κατοίκων και την τεκμηριωμένη σκληρή δουλειά κάποιων επιστημόνων.
Το 2010 η υπουργική απόφαση της τότε Υπουργού Περιβάλλοντος Τίνας Μπιρμπίλη για τον καθορισμό των ανώτατων επιτρεπτών ορίων βαρέων μετάλλων συνιστούσε μια δημόσια ομολογία γι’ αυτό που πήρε τη βούλα του μεγαλύτερου οικολογικού εγκλήματος στη χώρα. Έκτοτε ο Ασωπός πηγαινοέρχεται στη δημοσιότητα με την αφορμή της δημοσίευσης κάποιας έρευνας, δικαστικής απόφασης ή ενός σχεδίου αποκατάστασης. Παρ’ όλα αυτά τα νερά του εξακολουθούν να είναι κίτρινα , τα εδάφη της περιοχής ρημαγμένα από τις ανεξέλεγκτες αποθέσεις τοξικών αποβλήτων και οι κάτοικοι των περιοχών που διέρχεται μαθημένοι στη συμβίωση με τη μόλυνση σ’ ένα κυνικό mood που διαπερνά τα εφηβικά πειράγματα, τους οπαδικούς τσαμπουκάδες και τις επιγραφές των νεκροταφείων.
Αποφάσισα να ακολουθήσω τη διαδρομή του πολύπαθου ποταμιού – από τις πηγές του στην Ασωπία που το νερό είναι διάφανο και κρυστάλλινο μέχρι τον Ευβοϊκό Κόλπο που χύνεται και αναμειγνύεται με τα υπολείμματα των αμμοβολών και τις διαρροές πετρελαίου από τα Ναυπηγεία Χαλκίδας φτιάχνοντας ένα τοξικό κοκτέιλ – για να δω αν όλος αυτός ο ντόρος για τη ρύπανση στον Ασωπό είχε κάποιο παραπάνω αποτέλεσμα από τη ρίψη επικοινωνιακών πυροτεχνημάτων και τη συμβολή στην αύξηση της απορρόφησης των κοινοτικών κονδυλίων. Και διαπίστωσα ότι δεν είχε.
Η πιο επιβαρυμένη περιοχή στον ευρύτερο άξονα είναι τα Οινόφυτα. Τα Οινόφυτα αν εξαιρέσει κανείς τις «ένδοξες νύχτες» των rave parties στα 90ties είναι συνώνυμα με την ύπαρξη εξασθενούς χρωμίου εξαιτίας της εγκατάστασης εκεί πολλών βαριών βιομηχανιών που έχει τις ρίζες της στο 1969. Τότε η δικτατορία με ειδικό νόμο όρισε τον Ασωπό και τον παραπόταμο του Θερμιδώνα σε υποδοχείς επεξεργασμένων βιομηχανικών αποβλήτων. Αυτό αρκούσε για να ξεφυτρώσουν άναρχα και χωρίς χωροταξικό σχεδιασμό βιομηχανίες που πέταγαν τα απόβλητα τους – προφανώς ανεπεξέργαστα διότι κανένας δεν τους έλεγχε – στον ποταμό. Μου είπαν ότι ο άνθρωπος στα Οινόφυτα που ανέδειξε την ιστορία και συνεχίζει μέχρι σήμερα τον αγώνα για να σταματήσει η ρύπανση είναι ο παπάς της ενορίας. Με σχεδόν DNAϊκη επιφύλαξη απέναντι στους παπάδες πήγα να συναντήσω τον παπά Γιάννη Οικονομίδη.
«Τίποτα δεν έχει γίνει από το 2007 που αποκαλύφθηκε η υπόθεση, καμία αποκατάσταση. Συνεχίζουν κανονικά οι επιχειρήσεις να ρυπαίνουν την περιοχή. Ότι παρακολουθούμε είναι απλώς η επικοινωνιακή διαχείριση της Πολιτείας. Η βιομηχανική περιοχή μέχρι τη Θήβα είναι γεμάτη παράνομες χωματερές. Έχουμε ζητήσει να πάρουν δείγματα από τις δύο χωματερές στα Οινόφυτα και το Σχηματάρι. Ότι πιο τοξικό και επικίνδυνο υπάρχει το έριχναν εκεί μέσα. Οι άνθρωποι στα Οινόφυτα αρρωσταίνουν από αρρώστιες που σχετίζονται με τη ρύπανση» μου λέει.
Ο παπάς ξεκίνησε την ενασχόληση του με το θέμα από το 2000 με την υπόνοια ότι κάτι δεν πήγαινε καλά. Επεξεργάστηκε τα στατιστικά του αρχείου αδειών ταφής της ενορίας και βρήκε αύξηση του αριθμού θανάτων από καρκίνο. Κάμποσα χρόνια αργότερα η επιδημιολογική μελέτη που έγινε υπό την εποπτεία της καθηγήτριας Ιατρικής Αθηνάς Λινού έδειξε ότι την περίοδο 1999 – 2009 η θνησιμότητα των κατοίκων των Οινοφύτων από καρκίνο ήταν 14% υψηλότερη σε σχέση με τους υπόλοιπους κατοίκους της Βοιωτίας. Το νερό που έπιναν οι κάτοικοι για χρόνια ήταν επιβαρυμένο με εξασθενές χρώμιο και μόλις το 2010 έγιναν τα έργα της ΕΥΔΑΠ για να μεταφερθεί στην περιοχή πόσιμο νερό από το Μόρνο. Περαιτέρω οι ερευνητές του Πανεπιστημίου παρατήρησαν ότι υπάρχει συσχέτιση αναπνευστικών νόσων σε παιδιά με τους ρύπους που μπορεί να μεταφέρουν οι εργαζόμενες στη βιομηχανία μητέρες τους.
Ρώτησα τον παπά πόσοι άνθρωποι ασχολούνται από την περιοχή με το ζήτημα και αντιδρούν και θυμάμαι με έκπληξη ότι μου ανέφερε ένα μονοψήφιο αριθμό: « Εδώ δεν κουνιέται φύλλο. Οι πιο πολλοί εξαρτώνται από τα εργοστάσια. Έχουν μια ψευδαίσθηση ασφάλειας για ένα μεροκάματο. Η τοπική κοινωνία ανέχτηκε και καλλιέργησε αυτή την κατάσταση. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο εδώ από εργοστάσια, χωράφια και λαθρεμπόριο αποβλήτων». Ισχύει. Τα Οινόφυτα είναι η αναπαράσταση της πόλης της πένθιμης ερήμωσης. Βλέπεις, εδώ ακόμα και τα οπαδικά συνθήματα που παραδοσιακά ανταλλάσσουν μεταξύ τους μέσω γκράφιτι οι πιτσιρικάδες έχουν μια πικρόχολη και σχεδόν αυτοσαρκαστική εντοπιότητα. Aπειλούν πχ τους οπαδούς της αντίπαλης ομάδας με καρκίνο. Το αδιανόητο είναι ότι οι αγρότες που εξακολουθούν να χρησιμοποιούν γεωτρήσεις από τον Ασωπό για να ποτίσουν τα χωράφια τους, αντί να τα βάλουν με τις βιομηχανίες που δεν τηρούν τους κανόνες προφύλαξης και μολύνουν την περιοχή, τα βάζουν με αυτούς που αναδεικνύουν το ζήτημα γιατί θεωρούν ότι έτσι πλήττεται η παραγωγή τους. Πριν λίγους μήνες στα πλαίσια μιας ημερίδας στη Θήβα για τα σκουπίδια επιτέθηκαν στον παπά, όπως μου αποκάλυψε ο ίδιος.
Παρόμοια συμπεριφορά είχαν επιδείξει οι αγρότες της περιοχής και απέναντι στον Επίκουρο Καθηγητή Χημείων Τροφίμων Γιάννη Ζαμπετάκη, όταν δημοσιεύτηκε η έρευνα του που συνέκρινε τα αγροτικά προϊόντα της Βοιωτίας με αντίστοιχα εισαγόμενα και βρήκε ότι τα πρώτα είχαν 7-8 φορές πάνω νικέλιο και χρώμιο. «Αμέσως μετά έγινε έρευνα από τον ΕΦΕΤ που επιβεβαίωσε τα ευρήματά μας και τη βασική μας παραδοχή, ότι τα βαρέα μέταλλα περνάνε από τον υδροφόρο ορίζοντα στα τρόφιμα. Μετά καλλιεργήσαμε στο θερμοκήπιο προϊόντα σε 6 διαφορετικές σειρές με διαφορετικές αντλίες που περιείχαν διαφορετικές ποσότητες βαρέων μετάλλων, κάναμε δηλαδή μια προσομοίωση των συνθηκών του Ασωπού. Αποδείχθηκε πως ότι ποτίζεις το τραβάει και το τρόφιμο. Μέσω των τροφίμων ένα τοπικό πρόβλημα γίνεται εθνικό» εξηγεί ο Καθηγητής και προσθέτει «Το πρόβλημα είναι ότι όλοι θωρακίζονται γύρω από το νομικό κενό, αφού η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν έχει ορίσει όρια για τα βαρέα μέταλλα στα τρόφιμα. Πλέον η αρμόδια ευρωπαϊκή αρχή (EFSA) βρίσκεται στο στάδιο μιας τέτοιας επεξεργασίας και προτείνει ως όρια τοξικότητας τα 0,3mgχρωμίου ανα κιλό σωματικού βάρους ανά ημέρα και αντιστοίχως τα 0,008 mg νικελίου.»
Ένα τεράστιο και απολύτως ξεσκέπαστο σκραπατζίδικο στα Οινόφυτα δίπλα ακριβώς σε καλλιεργούμενες εκτάσεις μαρτυράει ότι όλη η περιοχή έχει μετατραπεί σε έναν απέραντο σκουπιδότοπο. Από τη γέφυρα κοιτάζω τις υψωμένες καλαμιές που καλύπτουν τη βρώμα του ποταμού και συνάμα την υπονοούν. Οι καλαμιές είναι βιοδείκτης, τρέφονται με βαρέα μέταλλα. Λίγο παραπέρα, σε ένα σημείο που έχει πρόσβαση στο ποτάμι, το νερό είναι ελάχιστο, στάσιμο και σιχαμένο. Κάπου εκεί κοντά υπάρχει ένας από τους χιλιάδες αγωγούς που καταλήγουν στον Ασωπό. Ο συγκεκριμένος έχει αριθμό αδείας αλλά το νερό του μυρίζει και είναι κίτρινο. Παράταιρη εικόνα οι λίγες πολύχρωμες λιβελούλες που τσαλαβουτάνε στην πρασινάδα και τα βρωμόνερα. Το χειρότερο θέαμα όμως είναι αυτό κάτω από τη γέφυρα του τρένου, δίπλα στο παλιό Πολυβολείο. Εκεί ο Ασωπός πνίγεται από μια καθαρή μαυρίλα και όσοι τύχει να τον αντικρύσουν πνίγονται από την αφόρητη δυσωδία. Έχει μείνει μόνο μια τεράστια ταμπέλα του ΥΠΕΧΩΔΕ με την επιγραφή «Εκτελούνται έργα» ως ειρωνική υπόμνηση του γεγονότος ότι το μεγαλύτερο έργο που εκτελέστηκε ποτέ εδώ είναι μάλλον η τοποθέτηση της ταμπέλας.
Ενώ η ΚΥΑ του 2010 όριζε ότι τα όρια του εξασθενούς χρωμίου στα λύματα που παροχετεύονται στον Ασωπό δεν πρέπει να υπερβαίνουν τα 30 μικρογραμμάρια ανά λίτρο, το Μάρτιο του 2013 εντοπίστηκαν στον αγωγό που καταλήγει στη θέση Μαιλη 3500 μικρογραμμάρια της καρκινογόνου ουσίας ανά λίτρο υγρών αποβλήτων. Οι μετρήσεις έγιναν στα πλαίσια του προγράμματος Life Charm με τη συνδρομή του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου. Το πιο ενδιαφέρον εύρημα όμως είναι αυτό που εντοπίζει υπερσυγκεντρώσεις εξασθενούς χρωμίου της τάξης των 7270 μικρογραμμαρίων ανά λίτρο σε σκάμματα στην περιοχή των εγκαταστάσεων μεγάλων των βιομηχανιών της Ελλάδας. Το συμπέρασμα που κατέληγε η Τεχνική Έκθεση του ΕΜΠ ανέφερε ως πιθανή πηγή ρύπανσης θαμμένα στερεά απόβλητα.. Σε παρόμοια συμπεράσματα είχε καταλήξει το ΙΓΜΕ τον Απρίλιο του 2013, όπου εντόπισε υπερβολικές τιμές ορισμένων μεταλλικών στοιχείων που βρήκε εξετάζοντας τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις βιομηχανιών στην περιοχή. Το Ινστιτούτο απέδωσε το γεγονός σε άμεση κατείσδυση της ρύπανσης στους χώρους των εγκαταστάσεων. Άρα, υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποια από τις βιομηχανίες έχει θάψει στερεά απόβλητα στον ίδιο το χώρο των εγκαταστάσεων της. Εξάλλου, τα απόβλητα των βιομηχανιών των Οινοφύτων είναι σκορπισμένα παντού. Οι αρμόδιες αρχές έχουν εντοπίσει θαμμένα απόβλητα και λίμνες λυμάτων στο Συκαμινο στον Ορωπό, στα Μέγαρα, στον Ασπρόπυργο, ακόμα και στον Ελαιώνα. Τα πηγαίνουν σε εργαστήρια για να ανακτήσουν αλουμίνιο και μετά τα πετάνε όπου να ναι. Μια συνηθισμένη πρακτική λαθραδιάθεσης αποβλήτων γίνεται μέσω των βοθρατζήδων αστικών λυμάτων που αναμειγνύουν τα αστικά λύματα με τους βόθρους βιομηχανικών λυμάτων και στην καλύτερη περίπτωση τα πάνε στο Βιολογικό Καθαρισμό Οινοφύτων ακυρώνοντας τη λειτουργία τους, στη χειρότερη τα πετάνε σε πλαγιές. Πάντως υπάρχει η αίσθηση ότι τα υγρά που εμφανίζουν οι βιομηχανίες είναι λιγότερα απ’ όσα παράγονται.
Όλα αυτά που κουβαλάει ο Ασωπός από τα Οινόφυτα καταλήγουν μαζί του στο Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο που είναι πολλαπλώς επιβαρυμένος. Αντιστοίχως και η Ριτσώνα είναι ένα υπαίθριο ναρκοπέδιο γεμάτη με λίμνες τελμάτων δίπλα σε αμπέλια και ελιές. Πάω με τον Κώστα Δυαλιά, ηλεκτρολόγο μηχανικό και κάτοικο της περιοχής στην παραλία στο Βαθύ της Αυλίδας. Το μαύρο πηχτό υγρό στην επιφάνεια της θάλασσας και η γεμάτη σκουπίδια ακτή αναβιώνουν μια σύγχρονη μορφή ακούσιας θυσίας που ταιριάζει με την ιστορική πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Μόνο που τώρα τη θέση της Ιφιγένειας πήραν οι θάλασσες και τα βουνά. «Παλιά εδώ ήταν πεντακάθαρα. Κατέβαινα όταν ήμουν μικρός και μάζευα μια σακούλα όστρακα. Τώρα ούτε το νερό της βρύσης δεν πίνεται. Πάλι καλά πριν δυο βδομάδες μας έφεραν νερό από το Μόρνο. Εγώ είχα γεώτρηση παλιά και όταν κάναμε μέτρηση βρήκαμε το χρώμιο στα ύψη. Τα παράτησα και δε φυτεύω τίποτα».
Χρειάστηκε πρώτα να καταδικαστεί η Ελλάδα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης επειδή δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή ασθενειών στην περιοχή απορροής της λεκάνης του Ασωπού το 2013, για να πέσουν οι πρώτες δικαστικές καμπάνες τον Ιούλιο που μας πέρασε, όπου το δικαστήριο έκρινε ένοχες επτά επιχειρήσεις που εντοπίστηκαν να ρυπαίνουν τη ζώνη των Οινοφύτων. Βέβαια οι βιομηχανίες που αυθαιρετούν είναι πολύ περισσότερες. Μόνο ο Συνήγορος του Πολίτη μετράει 57 βιομηχανίες που έχουν δηλώσει ότι διαθέτουν τα απόβλητα τους στον Ασωπό κι άλλες 47 που συνελήφθηκαν να ρίχνουν τα απόβλητα τους στο ποτάμι χωρίς ποτέ να το έχουν δηλώνει. Επιπλέον, επισημαίνει αδικαιολόγητη καθυστέρηση στη συμμόρφωση με το θεσπισμένο προστατευτικό πλαίσιο που ισχύει για τον Ασωπό.Το βέβαιο είναι ότι το εύρος της καταστροφής που έχει συντελεστεί στην περιοχή δεν είναι ακόμα σαφές. Την ίδια στιγμή υπάρχουν ακόμα χωριά στη Θήβα που υδροδοτούνται με γεωτρήσεις από τον Ασωπό, ενώ δεν έχει υπάρξει καμία μέριμνα για αποζημίωση των κατοίκων. Στα σκαριά είναι μια νέα προσφυγή που διεκδικεί αποζημιώσεις για τους κάτοικους.
Το Υπουργείο Περιβάλλοντος ανακοίνωσε πρόσφατα ένα φιλόδοξο πρόγραμμα αποκατάστασης του Ασωπού. Ωστόσο, το πρόγραμμα κάνει ένα πρωθύστερο άλμα, γιατί παρακάμπτει το βασικό αξίωμα ότι για να επιτευχθεί απορρύπανση πρέπει πρώτα να σταματήσει η ρύπανση. Τα φουγάρα όμως και οι αγωγοί δουλεύουν ασταμάτητα στα Οινόφυτα. Όσο νερό κι αν έχει κυλήσει, ο Ασωπός δεν έχει ξεπλύνει τα κρίματα ανεύθυνων επιχειρηματιών και αδιάφορων πολιτικών.
