Αναπαράγουμε το άρθρο-αφιέρωμα του Δημήτρη Γιωτίτσα (οικονομολόγος, τ. Αντιδήμαρχος και τ. Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Ιωαννίνων) στην εφημερίδα “Ηπειρωτικός αγώνας” με τίτλο:
“Οι εφημερίδες στο «χειρουργείο» της χούντας”
Οποιαδήποτε ομοιότητα με σημερινά πρόσωπα και πρόσφατες καταστάσεις… είναι συμπτωματική…
«Έχετε υποχρέωσιν να δεχθήτε την σοβαρότητα της εγχειρήσεως και να μας βοηθήσετε», ήταν η παραίνεση του δικτάτορα Γεώργιου Παπαδόπουλου προς τους έλληνες δημοσιογράφους, λίγες ημέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας. Ένα αφιέρωμα για τον ελληνικό Τύπο στα χρόνια της χούντας.
Καθένας που έζησε τις πρώτες στιγμές και μέρες της στρατιωτικής χούντας στη χώρα μας (1967-1974) έχει τις δικές του εμπειρίες, αναμνήσεις και συναισθήματα. Για τους δημοσιογράφους και τους ανθρώπους του τύπου γενικότερα, οι αναμνήσεις αποτυπώνονται σε μία λέξη: Λογοκρισία. Ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος του καθεστώτος στον τομέα της ενημέρωσης. Ο δικτάτορας Παπαδόπουλος δεν έκρυψε τις προθέσεις του από τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος: «Ως χειρουργοί είμεθα υποχρεωμένοι να εξουδετερώσωμε τους τιναγμούς και τους κραδασμούς που κάμνετε – οι δημοσιογράφοι- εις το χειρουργικό μας κρεββάτι, ως απαιτούντες να εκφράσετε ελευθέρως τας αντιλήψεις σας. Εν πάση περιπτώσει έχετε υποχρέωσιν να δεχθήτε την σοβαρότητα της εγχειρήσεως και να μας βοηθήσετε» (πρες κόνφερανς, 5.5.67).
Οι πρώτοι μήνες
Η πανομοιότυπη εμφάνιση των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν από τη μεθεπόμενη του πραξικοπήματος, έδειχνε ξεκάθαρα την υποταγή τους στην άγρια λογοκρισία. Ίδια πρωτοσέλιδα, ίδιες επίσημες ανακοινώσεις και υπαγορευμένα δημοσιεύματα, ίδια σχόλια. Πέντε εφημερίδες έλειπαν από τις πρώτες κυκλοφορίες. Η «Αυγή» και η «Δημοκρατική Αλλαγή» που κάλυπταν τον αριστερό πολιτικό χώρο, των οποίων απαγορεύτηκε η κυκλοφορία, η «Ελευθερία», καθώς και οι συντηρητικές «Καθημερινή» και η «Μεσημβρινή» της Ελένης Βλάχου, η οποία αρνήθηκε να αποδεχτεί τη λογοκρισία. Η ίδια η Ελένη Βλάχου θεωρούσε ότι αυτή η άρνησή της, «…ήταν από τις λίγες ταπεινώσεις που υπέστη το καθεστώς στη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου επικράτησής του».
Από τις εφημερίδες που εκδόθηκαν, οι ακροδεξιές «Ελεύθερος Κόσμος» και «Εστία» υποστήριξαν ανοιχτά το καθεστώς. Οι συντηρητικές και φιλοβασιλικές, «Ακρόπολις», «Απογευματινή» και «Βραδυνή» υποτάχτηκαν πλήρως στο καθεστώς λογοκρισίας. Δυσάρεστη έκπληξη προκάλεσαν στους αναγνώστες τους οι τέσσερις δημοκρατικές, προοδευτικές και φιλοπαπανδρεϊκές εφημερίδες, «Αθηναϊκή», «Βήμα», «Έθνος» και «Νέα», οι οποίες στην αρχική φάση τουλάχιστον αποδέχτηκαν τη λογοκρισία των συνταγματαρχών. Λίγες μέρες μετά, η κεντροαριστερή «Αθηναϊκή» σταμάτησε την έκδοσή της.
Οι αντιδράσεις
Η αντίδραση του αναγνωστικού κοινού αποτυπώθηκε στη δραματική πτώση της κυκλοφορίας των εφημερίδων για ένα δίμηνο περίπου. Με την πάροδο του χρόνου αναπτύχθηκε μια σχέση κατανόησης μεταξύ των αναγνωστών και των εφημερίδων, αφού και οι δυο ήταν θύματα της παρανοϊκής τακτικής του καθεστώτος. Οι περισσότερες ξανακέρδιζαν σταδιακά τις παλιές τους θέσεις στην αγορά. Στις τελευταίες θέσεις έμειναν οι δυο γνήσιες φιλοχουντικές εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος και «Εστία», με συνολικό μερίδιο αγοράς 9% περίπου.
Οι ειδήσεις με ενδιαφέρον για το ελληνικό κοινό προέρχονταν κυρίως από τις ελληνικές εκπομπές των ξένων ραδιοσταθμών (BBC, Ντώυτσε Βέλλε, Ραδιοσταθμός Παρισιού, κλπ) και από τις ξένες εφημερίδες τις οποίες, όλως παραδόξως, μπορούσε να τις αγοράσει κανείς στην Αθήνα, χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες.
Οι Έλληνες αντίπαλοι του καθεστώτος, με πρωτοπορία τους δημοσιογράφους, αξιοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο αυτή τη δυνατότητα και άρχισαν να διοχετεύουν σημαντικές ειδήσεις και ντοκουμέντα, στις εφημερίδες και τα ραδιόφωνα του ελεύθερου κόσμου. Οι πρώτες επιτυχίες δεν άργησαν. Η αποκάλυψη της περίφημης «αναφοράς Φρέηζερ» που σήμανε το τέλος μιας επιχείρησης δημοσίων σχέσεων του προπαγανδιστικού μηχανισμού της χούντας (καλοκαίρι 1968), της υποκρισίας του υπουργού εξωτερικών Πιπινέλη στο Συμβούλιο της Ευρώπης, της βαρβαρότητας της χούντας με τη δημοσίευση της μυστικής έκθεσης της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης και του γελοίου σχεδίου των συνταγματαρχών να «εξάγουν» τη δικτατορία στη γειτονική Ιταλία (Νοέμβριος-Δεκέμβριος, 1969), ήταν αποτέλεσμα συντονισμένης αλλά και επικίνδυνης αντιστασιακής δουλειάς και δράσης.
Οι εξελίξεις αυτές ξάφνιασαν ακόμη και την ηγεσία της χούντας. Ο Παπαδόπουλος σε μια από τις «παραινέσεις» του προς τους εκπροσώπους του αθηναϊκού τύπου (27.6.1967) προσπαθούσε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις: «Παρακαλώ κύριοι, προσπαθήσατε να σπάση το μονότονον των εφημερίδων, να ξαναπάρει η κάθε εφημερίδα την ιδικήν της προσωπικότητα, παρ’ ότι έχομεν τον έλεγχον της ύλης των εφημερίδων δια του μηχανισμού τον οποίον έχομεν καθιερώσει». Τον Σεπτέμβριο του 1968 το καθεστώς αποφασίζει να εκδώσει την εφημερίδα «Νέα Πολιτεία», μια αληθινή «ελληνοχριστιανική συνήγορο», η οποία όμως δεν διέφερε πολύ από τον «Ελεύθερο Κόσμο» και δεν μπόρεσε να βρει ανταπόκριση στο αναγνωστικό κοινό. Τον Οκτώβριο του 1969 καταργήθηκε η προληπτική λογοκρισία, αλλά η κατάσταση για τις εφημερίδες έγινε περισσότερο δύσκολη και αγωνιώδης, αφού έπρεπε από μόνες τους να εφαρμόζουν το νόμο, χωρίς την παρέμβαση των λογοκριτών. Παρόλα αυτά υπήρξαν κάποια δείγματα χαλάρωσης, λόγω και της ογκούμενης κριτικής από το εξωτερικό και της αποβολής της χώρας από το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Το καλοκαίρι του 1971 έκανε την εμφάνισή της η απογευματινή έκδοση του «Ελεύθερου Κόσμου», με τον τίτλο «Σημερινά», χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα. Γενικά, όλες οι εκδοτικές προσπάθειες της χούντας ήταν πλήρως αποτυχημένες.
Ο νέος νόμος «περί Τύπου» και η εφημερίδα «Έθνος»
Ο νέος νόμος «περί Τύπου» που άρχισε να ισχύει από την 1.1.1970, ήταν το ίδιο ανελεύθερος, σκόπιμα αόριστος και περιλάμβανε εξοντωτικές ρυθμίσεις σε βάρος των εφημερίδων, ιδιαίτερα με την καθιέρωση της ποινής των εισαγωγικών δασμών στο δημοσιογραφικό χαρτί, οι οποίοι έφταναν μέχρι και στο 95%. Παρόλα αυτά, οι εφημερίδες βρήκαν «παραθυράκια» στο νέο νόμο και άρχισαν να παρουσιάζουν ήπιες μεν αλλά αναγνωρίσιμες αντικαθεστωτικές γνώμες.
Η έντονη κριτική της παλιάς φιλελεύθερης εφημερίδας «Έθνος» στο καθεστώς της δικτατορίας, κορυφώθηκε την 24.3.1970 με τη δημοσίευση της γνωστής συνέντευξης του οικονομολόγου και υπουργού της Ένωσης Κέντρου, Ιωάννη Ζίγδη, για το Κυπριακό πρόβλημα και κατέληξε σε συλλήψεις του Ι. Ζίγδη, του δημοσιογράφου Ι. Καψή, και των εκδοτών της εφημερίδας, οι οποίοι καταδικάστηκαν από το στρατοδικείο την 31.3.1970. Η εφημερίδα χτυπημένη από τα βαριά πρόστιμα και τη φυλάκιση των εκδοτών της, σταμάτησε την έκδοσή της την 1.4.1970. Η περιπέτεια του «Έθνους» άνοιξε το δρόμο στις άλλες εφημερίδες οι οποίες άρχισαν να ψάχνουν, με διάφορους τρόπους, να ικανοποιήσουν τη δίψα των αναγνωστών τους για οποιαδήποτε μορφή αντιπολίτευσης και οι περισσότερες ξαναπόκτησαν μεγάλο μέρος από την παλιά τους προσωπικότητα και απήχηση.
Το καθεστώς αντέδρασε με σχέδιο νόμου τον Αύγουστο του 1971 και με σειρά νόμων τον Οκτώβριο του ίδιου έτους που αφορούσαν το «επάγγελμα» των δημοσιογράφων και τη δημοσιογραφία και περιλάμβαναν ιδιαίτερα ανελεύθερες ρυθμίσεις. Οι ρυθμίσεις αυτές όμως, δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την πορεία των περισσότερων εφημερίδων προς την παλιά προδικτατορική γραμμή τους. Σ’ αυτό βοήθησαν και οι πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην πτώση της δικτατορίας με καταστροφικό τρόπο για τη χώρα.
Στη σύντομη αυτή παρέμβαση είναι φανερό ότι δεν μπορούν να καλυφθούν όλα τα θέματα που σχετίζονται με την πορεία και τις περιπέτειες του τύπου στη διάρκεια της δικτατορίας. Άλλωστε υπάρχει o επαρχιακός τύπος και το έπος του αντιστασιακού τύπου, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, που αναμένουν τους ερευνητές και τους ιστορικούς, καθώς δεν έχουν μελετηθεί σε βάθος και σε όλες τους τις διαστάσεις όπως, ο παράνομος τύπος, ο αντιστασιακός, ελληνικός και ξενόγλωσσος, τύπος του εξωτερικού και ο αγώνας των δημοσιογράφων στις επαρχιακές και αθηναϊκές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν με αυστηρή λογοκρισία
Info:
1) Ελένη Βλάχου: «Οι συνταγματάρχες και ο τύπος», στο συλλογικό έργο, «Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό». Εκδόσεις Παπαζήση, 1976
2) Γιάννης Καψής: «Αναμνήσεις και…ερωτήματα», στην ειδική έκδοση της εφημερίδας «Τα Νέα», «21η Απριλίου 1967-2007, 40 χρόνια από το πραξικόπημα της Χούντας»
3) Δέσποινα Παπαδημητρίου: «Η ιδεολογία της 21η1 Απριλίου», στην ειδική έκδοση «21η Απριλίου: πως ήρθε και πως έπεσε η Χούντα», της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία»,2007.
4) «Ημέρες Τύπου», ημερολόγιο 2007 της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Συντακτών».
5) Δέσποινα Παπαδημητρίου: «Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων». Εκδόσεις Σαββάλας, 2006
6) Βασίλης Βασιλικός: «Υποθήκες Παπαδόπουλου, Πατακού», Εκδόσεις Πλειάς,1974.
